لا فاوه‌كه‌ی هه‌ولێر و كاریگه‌ریه‌كانی


ماموستا لة بةشي جوطرافيا-كوَليَذي ئةدةبيات-زانكوَي سةلاحةددين-وةزارةتي خويَندني بالا و تويَذينةوةي زانستي.


لا فاوه‌كه‌ی هه‌ولێر و كاریگه‌ریه‌كانی

لةم ضةند روَذةي ثيَشتر شةثوَليَكي باو باران شاري هةوليَري طرتةوة ، لة دةرئةنجامدا بوة هوَي 
كوَبونةوةي ئاو لة طةرةك و شةقامةكاندا ئةمةش بوة جيَ و باسي خةلك بة طشتي و راطةياندن بةتايبةتي هةر يةكة لة روانطةيةطةوة سةيري بابةتةكةي دةكرد كة بنةماي زانستي 
بةقسةكانيانةوة ديار نةبو. هةبوو طلةيي دةكرد لةولاشةوة سازش بوَ روداوةكة دةهاتةوة ، ليَرةدا 
وةكو ئةكاديميةك حةزم كرد لة روانطةي زانستيةوة دةربارةي كارةساتة سروشتيةكان بة طشتي و 
لافاوةكةي هةوليَر بة تايبةت بوَ راي طشتي روون بكةمةوة كة لة داهاتوودا ميللةتةكةمان دةربارةي ئةم كارةساتة سروشتيانة ووشيار بن و هةستيارانة مامةلةي لةطةل بكةن تاكو بتوانين 
بة كةمترين زةرةر دةربضين .
لافاو رةطةزةكي سةرةكي كارةساتة سروشتيةكانة كة بريتية لة كوَبونةوة يان زياد بووني ئةو 
ئاوةي كة لةسةر زةوي كوَ دةبيَتةوة بة هوَي باراني بة ليَزمة و لافاوي رووبارةكان . لة ئةنجامي 
زياد بووني قةبارةي ئاو لة ئاو روَي ئاوةكان بةمةش هةنديَك ئاو سنوري سروشتي خوَي 
دةبةزيَنيَت . دةبيَتة هوَي كوَبوونةوةي ئاو لة شويَنة نزمةكان .
ئةوةي لة هةوليَريش روويدا ، ثيَش بارانةكة بايةكي بةهيَز هةلَي كرد لةطةل خوَي ثاشماوة 
شويَنة بازرطانيةكان هيَناية سةر شةقامةكان ثاش بارانةكةش دةرضةي ئاورووكاني طرت و ريَطةي 
نةدا ئاو بة ئاوروَكان تيَ بثةريَت ، خةلَكي ئيَمة سةيرة لة برِي ئةوةي داوا لة خودا بكات كة لة 
كارةساتي طةورةتر بمان ثاريَزي دةستي بة طلةيي كردن كردوة    لة دةسةلات .

 ليَرةداحةزدةكةم ضةند نموونةيةك دةربارةي لافاوي ولَاتاني جيهان باس بكةم بوَ ئةوةي بتوانين 

بةراورديَك بكةين لةطةل لافاوةكةي هةوليَر ئةوكات دةزانين ئةوةي بةسةر ئيَمة هات شتيَكي 

بضوكة شايةني ئةو طةورة كردنة نية .

- لة ميَذوودا طةورةترين و بةناوبانطترين لافاو لة سةردةمي ثيَغةمبةر نوح روويداوة ، 

- لة سةدةي دواييدا لة سالي 1930 لة هوَلندا لافاو و طةردةلولي سان فيليكس كة زياتر لة 
100 هةزار كةس طياني لة دةست دا ،

- ثاشان لة سالَي 1935 لافاوةكاني رووباري يانطستي لة ضين كة زياترلة 145 هةزار كةس 

طياني لة دةست دا ،

- لة سالي 1971 لة فيَتنام بة هوَي لافاوةكاني هانوَي و دةلتاي رووباري سور زياتر لة 100 هةزار كةس طياني لة دةست دا ،

- لة سالي 1975 بة هوَي لافاو و طةردةلولي نينة لة ضين زياتر لة 231 هةزار كةس طياني لة دةست دا ،

- لة سالي 2004 بة هوَي تسونامي هيند كة بة زوَري لة ويلايةتةكاني تاميل نادو و تايلةند و دورطةكاني مالديف 230 هةزار كةس طيانيان لة دةست دا ،

-لة سالي 2005 بة هوَي كةردةلولي كاثرينا كة هةلَي كردة سةر كةنارةكاني ئةمريكا 2000 

كةس طياني لة دةست دا و زةرةري دارايي زياتربوو لة 80 مليار دولار كة دةكاتة 5 سالَ بودجةي هةريَمي كوردستان ،

-ثاشان هةر لة ساَلي 2005 بة هوًي بوومةلةرزةي بةشي كةشميري ثاكستان زياتر لة 75 هةزار كةس طيانيان لة دةست دا ،

-لة سالي 2007 لافاو باكووري هيند و بةنطلاديش و نيثالي طرتةوة زياتر لة 19 
مليون كةس بيَ جيَ و ريَي كرد و نزيكةي 400 طوندي رامالَي و 1900 كةس طيانيان لة دةستدا.
ئةمةش سروشتة كة مروَظ لة بةرامبةري دةستةوةستانة ناتوانيَ بةرةنطاري ببيَتةوة تةنها 
دةتوانيَ بثاريَتةوة بوَ ئةوةي خودا لة كارةساتي طةورةتر بمانثاريَزي.
كارليَكي مروَظ لةطةل ذينطةكةي جياوازة بة جياوازي ئاستي ثيَشكةوتن و شارستاني و زانستي 
تةكنوَلوَجيةكةي بوَية جيَطاي سةرسورمان نية ئةطةر بيرو بوَضونةكانيان بةرامبةر ذينطة و روَلي 
لة كاريطةري لةسةر مروَظ جياواز بيَت و مةوداي تواناي مروَظ لةسةر رزطار بوون لة كوَت و 
بةندةكاني ذينطة .

لةم ضوارضيَوةدا دوو قوتابخانةي ذينطةيي سةريان هةلَدا :-

يةكةم : قوتابخانةي زال بوون يان زوَرةمليَ : واي دةبيَنيَ ذينطة زالة بةسةر مروَظ و ذيان 
ئارِةستة دةكات ، ليَكوَلينةوةي كاريطةري باروودوَخي سروشتي لةسةر مروَظ بابةتيَكي كوَنة ، 
لايةنطراني ئةم قوتابخانةية وةكو زانايان ئةلين سمبل-راتزل-ريتةر-هةمبولت-هيطل-داروين-
بوكل و غوسين ثيَيان واية كة ثةيوةندي نيوان بونةوةرو ذينطة ثةيوةنديةكي خوطونجاندن و 
راهاتنة ، لةسةر بونةوةران ثيَويستة خوَيان بطونجيَنن لةطةل ذينطة ضونكة ذينطة هيَزيَكي بالَا 
دةستة مروَظ ناتوانيَ بةسةريدا زال بيَت هةر ضةندة زانا ريتةر طرنطي بة كاريطةري ذينطةدا لةسةر 
مروَظ لة هةمان كاتدا طرنطيةكي تايبةتيدا بة كاريطةري مروَظ لةسةر ذينطة ، ثاشان زانا 
هةمبولت لة ديدةيَكي زانستي سةيري ئةم بابةتة كرد داني نا كة ذينطة كار لة مروَظ دةكات ئةم 
قوتابخانةية مروَظ بة بةندةي ذينطة دادةنيَت بة بةلَطةي دةستةوةستاني مروَظ بةرامبةر دياردة 
سروشتيةكاني وةك لافاو و طةردةلول و بوومةاةرزة و طركان كة لةم دواييدا مروَظ لة سةير كردن 
زياتر هيضي تري ثيَ نةكرا .
دووةم : قوتابخانةي توانةيي ( الامكانية ) لايةنطراني ئةم قوتابخانةية وةكو زانا لوسيان 
فيفر-بوفون-برين-بومان و كارل ساور ثيَيان واية ئةطةر ذينطة كاريطةري لةسةر مروَظ هةبيَ ، 
مروَظ ئةوكات كار لة ذينطةدا دةكات ضونكة زوَربةي دياردةكاني سةر زةوي كة لة لاي ئيمة 
دياردةكي سروشتية لة راستيدا لة دةستكراوي مروَظة ، مروَظ لة هةموو شويَنيَك روَلي هةية لة 
دةستكاري كردني بةشيَكي طةورةي زةوي ، مروَظ بة هيَزو تواناي خوَي توانيتي دةستي بطاتة 
زوَربةي شوينطةكاني زةوي و ذينطة برِةخسيَنيَت بوَ خوَي و هيض شويَنيَك نية مروَظ دةستكاري 
نةكردبيَت و وةكو دروستكردني ريطاو بان لة ئاو و تونيل لة ناو ضياكان و ثركردنةوةي ناوضة 
ئاويةكان بوَ دروستكردني كوَمةلطاي نيشتةجيَ بوون . ئةم قوتابخانةية روَلي ذينطة لةسةر مروَظ 
رةت ناكاتةوة بةلَام لةهةمان كاتدا رةتدةكاتةوة ثةيوةندي نيَوان مروَظ و ذينطة ثةيوةنديةكي 
زال بيَت .

راثوَرتةكاني دةستةي حكومي نيَودةولةتي سةر بة نةتةوة يةكطرتووةكانة كة ثةيوةنديدارة بة 
طوَرانكاريةكاني ئاووهةوا كة ئةطةر قةتيس بووني طةرما تا سالي 2100 كوَنتروَل نةكريَ ئةوة 
تيَكهةلضووني ئاووهةوا روودةدات كة دةبيَتة هوَي دروست بووني كارةساتي سروشتي وةكو شةثوَلي 
طةرما ي طوشندة و ووشكي دريَذخايةن و لافاوي ويَرانكار و طةردةلولي كاولكارتر ، هةروةها ئةم 
دةستةية بة نزيكي دةبينيَ نموونةي ضاوةرِوان نةكراوي طوَرانكاري ئاووهةوا لة داهاتوودا ضرِتر 
ببيَتةوة و زوَربةي زانايان ثيَيان واية رووداوةكاني ئاووهةواي تيَكدةر زياتر دووبارة دةبيَتةوة و 
ئاطةداريان كرديتةوة كة هةنديَك هةريَمي سةر رووي زةوي تاكو سالي 2100 لةبةر لافاو و 
كارةساتة سروشتيةكانةوة بونيان نامينيَ .

لة كوَتاييدا ثيَمان واية كة حكومةت لةم جوَرة كارةساتة سروشتيةكان ياساي تايبةت بة 
قةرةبوكردني هاولاتي زةرةرمةند دةربكات و لة داهاتوودا بة مةبةستي كةمكردنةوةي ئاسةواري 
كارةساتة سروشتيةكان شارةواني هةوليَر تيميَكي فرياكةوتن دذة كارةساتة سروشتيةكان 
دابمةزرينيَت بوَ ئةوةي لة كاتي لافاوةكاندا بة تايبةت لةو شويَنانةي كة ئاو كوَ دةبيَتةوة 
طرفتةكان لة كاتي خوَيدا ضارةسةر يان كةم بكةنةوة لة هةمان كاتدا شارةواني هةوليَر هةمانطي 
هةبيَت لةطةل بةريَوبةرايةتي و دةزطاكاني كةش و هةوا بوَ ئةوةي ثيَش وةختة لة ئامادة باش دابن 


داواكارين لة خوداي طةورة ميللةت و نيشتمانمان لةم جوَرة كارةساتانة 
                                             بثاريَزي .