
عبدالسلام عبد المجيد شاكر-ماموستا لة بةشي جوطرافيا-كوَليَذي
ئةدةبيات-زانكوَي سةلاحةددين-وةزارةتي خويَندني بالا و تويَذينةوةي زانستي.
ثسثوري تايبةت لة-جوطرافياي ئابووري و ثيشةسازي- نامةي
ماستةر-نةوتي عيراق
ضالاكوان لة بواري سياسةتي نيودةولةتي بة طشتي-روَذهةلاتي
ناوةراست بة تايبةت
روَلي توركمانةكان لة هاوكيَشةي سياسي كةركوك
لة رووانيني تويَذةريَكي توركمانةوة
دواي ئةوةي دةولةتي عيَراق سالَي 1921 دامةزرا ، بةجوَريَك
دةرهاويَشتةي طورِانكارية نيَودةولَةتي و هةريَماتيةكان روَلَي سةرةكيان طيَرا لة
ثيَكةوةناني ئةو ولاَتة نويَية ، كاتيَكيش حوكمرِاناني ئةو ولاَتة جومطةكاني
دةسةلاَتيان ضةسثاند كةوتنة ثةلثة بوَ طوَريني ديموطرافياي ناوضة كورد و توركمان
نشينةكان بة تايبةتيش شاري كةركوكي نةوتي .
بة طويَرةي دابةشبووني دانيشتوان و ريَذةي نةتةوةكان لة
شاري كةركوك لة سةرذميَري 1927 و سةرذميَريةكاني ثاشان كة ليَرةدا حةز ناكةين
ذمارةكان بنوسين ضونكة سةرضاوةكان ريَذةي جياواز دةدةن بةلام لة طشت
سةرضاوةكانيش بوَمان دةردةكةويَت كة ثيَطةي
كورد و عةرةب بة بيَ توركمان ناتوانن زوَرينة لة كةركوك بة دةست بهيَنن هةر بوَيةش
دةتوانين بلَيَن لة داهاتوودا ئةطةر لة شاري كةركوك هةر راثرسييةك بكريَت ئةوة
توركمان دةبيَتة كليلي ضارةنوس و ئايندةي ئةم شارة" واتة ئةطةر توركمان لةطةل
كورد بن ئةوة ئةنجامةكة دةبيَتة بة كوردستاني بووني شاري كةركوك كة نةتةوةي كورد
لة طريَ طويَرةية رزطاري دةبيَت كة سةدةيَةكة خةباتي بوَ دةكا. بةلام ئةطةر
توركمانةكان لةطةل عةرةب ريَك بكةون ئةوة شاري كةركوك دةطةريَتةوة ناو باوةشي
حكومةتي فيدرال هةريَميش زةرةرمةند دةبيَت ، ليَرةدا دةتوانين ثرسياريَك بكةين
ئايا لة بةرذةوةندي توركمان لةطةل بة كوردستاني بووني شاري كةركوكة يانيش سةر بة
دةسةلاتي حكومةتي فيدرال بوونة .
بةدلنياييةوة ليَرةدا دةتوانين بةراورديَك لة ضةند
رووانطةيةكةوة بكةين .
لة رووانطةي سياسيةوة: لة كوَتايي سيةكاني سةدةي رابوردو
وبةدوواوة ثروَذةي جيَنشينكردني هوَزة عةرةبةكان كةوتنة خزمةتي سياسةتي بة عةرةب
كردن كة دواتر وةكو بةرنامةيةكي توَكمةو جيَطيري سياسي و نةتةوةيي شيَوةي خوَي
وةرطرت ، لةم ثروَذانةش ثروَذةي كةركوك و دةوورو بةرةكةي . بة عةرةب كردن لة دواي
حةفتاكانةوة زوَر ثةرةي سةند و ئيدي طوندي كورد و توركمان نشينةكان ضوَلكران و
دانيشتوانةكاني رِاطويَزران و تيرةو هوَزة عةرةبةكان جيَطايان طرتةوة ، لة سونطةي
ئةمةوة ريَذةي توركمانةكان لة كةركوك بةردةوام كةمبووةوة و لة كورتي دا ، ئةطةر
تةماشاي هةريَمي كوردستان بكةين لةم جورة ثروَذانة دذي طةلي توركمان هيض بةرضاو
ناكةوي و ئةنجام نةدراوة كةواتة دةتوانين بلَيَن لة بةرذةوةندي توركمانةكاني
كةركوك داية كة هةر راثرسيةك دةربارةي شاري كةركوك ئةنجام بدريَت ئةوة لةطةل
هةريَمي كوردستان دابن و لةطةل ئةوة دابن كة كةركوك بطةريَتةوة سةر هةريَمي
كوردستان و بة هوَي ثةرةسةندنة سياسيانةي هةريَميش بة بةراورد لةطةل حكومةتي
تايةفةطةري بةغدا ، بوَ توركمانةكاني كةركوك طونجاوو لةبارترة.
لة رووانطةي هةريَمايةتيةوةش : لة كاتيَكدا هةذمووني
ئيَران هةميشة لة ناو بةغداي ثايتةختي عيَراق لة بةهيَز و بونداية و بةهوَي
بةكارهيَناني عيَراق وةكو ثارةسةنطي مةزهةبي لة ناوضةكةدا و خةمي طةورةي بةدةست
هيَناني ثالثشتي مةزهةبية لة دةظةرةكةدا بةلام توركيا وةكو دراوسيَ عيَراق و
ولاتيَكي طرنط لة هاوكيَشةي نيَو دةولَةتيةكان نويَنةرايةتي نةتةوةي توركيش دةكات
، لة كاتيَكدا ثةيوةندية سياسي و ئابوورييةكاني توركيا و هةريَمي كوردستان
بةردةوام لة طةشةسةندنداية بة تايبةت كاريطةري نةوت و ثةرةسةندني ثروَذةي
ئاشتةوايي تورك-كورد ئةمةش دةبيَتة هوَكاريَكي تر كة دةبيَتة هاندةريَك بوَ
بةستنةوةي ضارةنووسي توركمانةكان بة هةريَم و دةستكةوتي نةتةوةيي توركمان لةم
طوَشة نيطايةوة زياتر بةرجةستة دةبيَت. كةواتة دةتوانين بلَيَن لة بةرذةوةندي
توركمانةكاني كةركوكداية كة لة رووانطةي هةريَمايةتيةوةش لةطةل هةريَمي كوردستان-توركيا
بن نةوةك لةطةل دةولَةتي عيَراق-ئيَران دابن . هاوكات لة بةرذةوةندي هةريَميش داية
هةولي جدي بدات و خةمي ئةم مةسةلةية بخوات .
لة رووانطةي ئاسايش و سةقامطيريةوة: طةر سةيري ئةو
ناوضةو شارو شاروَضكةكاني كة توركمانةكان تييايدا دةذيَت و لة ذيَر دةسةلَاتي
عةرةب داية بة تايبةتي ثاش سالي 2003 و تاكو ئيَستا ئاساييش زوَر لاوازةو سةقامطير
نين و توركمان زوَر هةرةشةيان ثيَ دةكريَ و بة تايبةت لةم دواييانةدا ناوضةكاني كة
توركمان تييايدا ذيان دةبةنةسةر وةكو ناو شاري كةركوك و توزخورماتو و ئةواني تر
بةردةوام تةقينةوة تييايدا دةبيَت و سةقامطير نين ئةم بارة بةراورد بكريَت لة طةل
هةريَمي كوردستان بة تايبةتي ثاش سالي 2003 تاكو ئيَستا ئةم بارة ئاساييةو
سةقامطيرييةي كة لة هةريَمي كوردستان بةرقةرارة لة بةرذةوةندي توركمان داية كة
كةركوك بطةريَتةوة سةر هةريَمي كوردستان و توركمانةكان لةتةناهي سودمةند دةبن . بةهوَي
ئةم سةقامطيريةوةش ئيستا نزيكةي 15000 هاولاتي توركي بة هوَي 1200 كوَمثانياوة
ذياني خوَيان لة هةريَمي كوردستان بةسةر دةبةن.
لة رووانطةي كوَمةلايةتيةوة: كورد و توركمان سةدان سالة
ثيَكةوة ذيان دةبةنةسةر و زوَر تيَكةلي يكتر بوونة بة ريَطاي ذن هيَنان و
دوَستايةتيةوة ، ئةم ثروَسةية لة نيوان توركمان و عةرةب زور دةطمةنة هةر بوَيةش لة
بةرذةوةندي توركمان داية كة كةركوك بطةريَتةوة سةر هةريَمي كوردستان .
لة رووانطةي جوطرافيةوة: ئةطةر كةركوك بخريَتة سةر
حكومةتي فيدرال ئةوة ثيَكهاتةي دانيشتواني توركمان لة رووي دابةشبووني جوطرافييةوة
ثةرت و بلاو دةبنةوة ذمارةيان لة هةردوو لا كةم دةبيَت بةلام ئةطةر بيَتو
بخريَتةوة سةر هةريَمي كوردستان ئةوة ذمارةي دانيشتواني توركمان لة هةريَمي
كوردستان بةرةو زيادبوون دةروات هةر بةم هوَيةوة لة بةرذةوةندي توركمان داية طةر
كةركوك بخريَتةوة سةر هةريَمي كوردستان ئةمةش كاريطةري دةبيَتة سةر زيادبووني بةذداري
كردني نةتةوةي توركمان لةسةر ئاستي
حكومةتي كوردستان .
لة رووانطةي ئابووريةوة: ثاش سالي 2003 و تاكو ئيَستا
ئةو طةشةو ئاوةدانييةي كة لة هةريَمي كوردستان روودةدات لةطةل عيَراق بةراورد
ناكريَت بوَية لة بةرذةوةندي توركمان داية كة كةركوك بخريَتةوة سةر هةريَمي
كوردستان بوَ ئةوةي توركمان لةم ثيَشكةوتنانة هاوبةش بن وتواناكاني خوَيان بخةنة
طةرو لة ريَطةي ثةيوةندي و مامةلَة كردن لةطةل كوَمثانياكاني توركيةكاندا هةلي كار
و دةرفةتي بوذانةوة بوَ خيَزانةكانيان دةستةبةر بكةن لة كاتيَكدا زياتر لة 1200
كوَمثانياي توركي لة هةريَمدا بووني هةية و ئيَستاش كارئاساني تةواو لة نيَوان
هةريَم و توركيادا هةية بوَ طةشتن و هاتوضوو .
لة رووانطةي ئاينيةوة: ئةو ململانيَ نيوان سوننة و شيعة
هةية لة عيَراق كة كاريطةريةكي زوَر دةكاتة سةر توركمانةكاني كةركوك ئةم جوَرة
ململانانة لة هةريَمي كوردستان نية بوَية دةتوانين بلَيَن ئةطةر بيَتو كةركوك خرا
سةر هةريَمي كوردستان ئةوة توركمان لةم جورة ململانييةدا دوور دةكةون و دتوانن لة
كةش و هةوايةكي ئارامدا لة هةريَمي كوردستان كة ليَبوردةيي ئايني و نةتةوةيي
تةواوي لة كوردستان ضةسثاوة ذيان ببةنة سةر.
بوَ ئةوةي توركمان لةطةل كورددا لة كورةثاني سياسي
كةركوكدا هاوثةيمان بيَت دةبيَت سةركردايةتي سياسي هةريَمي كوردستان متمانة بدةن
بة طةلي توركمان كةوا ئةطةر بيَت كةركوك بخريَتة سةر هةريَمي كوردستان و
توركمانةكان لةم راثرسيةدا لةطةل كورد هاوثةيمان بن ئةوة باري توركمانةكان باشتر
دةبيَت و لة برياري سياسي هةريَمي كوردستان روليَكي سةرةكييان دةبيَت و بة تايبةت
توركمانةكاني كةركوك و ناوضة دابراوةكان وةكو هاولاتي هةريَمي كوردستان مامةلةي
لةطةل بكريَت بة تايبةت كة كاتي سةرداني هةريَمي كوردستان دةكةن و ثةيوةندي
كوَمةلايةتي نيوان كورد و توركمان لة شاري كةركوك بةهيَز بكريَت بوَية من ثيَم
واية ئةطةر بيَتو سةركردايةتي سياسي هةريَمي كوردستان لة ئيَستاوة كار بكات بوَ
ئةوةي متمانةي طةلي توركمان بة دةست بيَنيَت بة ريَطاي زياتر هاوبةشكردني توركمان
لة ثوستة حكوميةكاندا زياتر طرنطي بدات بة زمان و ئةدةب و روَشةنبيري توركمان لة
هةريَمي كوردستاندا بوَ ئةوةي توركمانةكان هةريَمي كوردستان وةكو نةخشةي سياسي
خوَيان ببينن ئةمةش بة شيَوةيةك دةبيَت كة كورد لة بةغدا بة هوَي بووني نةتةوةي
دووةم لة عيَراق كة ئةم مافة سياسييانةي بةدةست هيَناوة بة هوَي بوني توركمان وةكو
نةتةوةي دووةم لة هةريَمدا هةمان مافي ثيَ بدريَت .